فرهنگ و تاریخ وام دار وقف

عیار فرهنگی و اعتبار و افتخار تاریخی یک ملت همواره بر اساس مؤلفه‌های مختلفی مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌گیرد.

چنین سنجشی بیشتر در قالب بررسی و ارزیابی ثمرات و پدیده‌های فرهنگی در طول تاریخ و حتی زمان حال تبلور می‌یابد.

ظهور مشاهیر و مفاخر علمی، فرهنگی و اجتماعی، وجود مراکز علمی و اماکن تأثیرگذار اجتماعی و حتی ابنیه تاریخی که بیانگر رونق داد و ستد‌های علمی و فرهنگی در اعصار پیشین بوده اند از مصادیق پدیده‌هایی هستند که در ارزیابی عیار فرهنگ و اعتبار و افتخار تاریخ همواره نقش آفرین بوده اند و خواهند بود.

اما حلقه مفقوده و نکته مغفول در این سنجش و ارزیابی توجه به عواملی است که در عین گمنامی به گونه‌ای منشأ همه برکاتی هستد که این مفاخر و آن مراکز تأثیرگذار بر خوان پراحسان آنان نشسته اند. آنچه در این ارزیابی معلوم و مشهود است ظهور بزرگانی، چون ابن سینا، فارابی، ابوریحان بیرونی، حافظ، سعدی، مولوی، خیام، بیهقی، امام خمینی (ره) و هزاران اندیشمند ارزشمندی است که عیار فرهنگ و اعتبار و افتخار تاریخ ما در شمارش آنان رقم می‌خورد.

عیار فرهنگ، زیر غبار فراموشی

اما آنچه مغفول و مفقود است مدارس، مکتب‌ها و کتابخانه‌هایی است که چنین چهره‌هایی در آن‌ها نشو و نما یافته اند و از آن گمنام‌تر مؤسسان و واقفان این مراکز خیرند که در سنجش عیار فرهنگ و اعتبار تاریخ در زیر خروار‌ها غبار فراموشی و بی توجهی مدفون شده اند. به راستی اگر در میان نیاکان ما در این سرزمین، نیکانی، چون بانو گوهرشاد بیگم، عبدا ... رضوی (میرزای ناظر)، میرزا ابوصالح رضوی (نواب)، علی الکاسفی و دیگر واقفان خیراندیش نبودند آیا بار محرومیت زدایی و جهل ستیزی و هزاران کار خیری که موقوفات اینان بر دوش می‌کشند، بر زمین نمی‌ماند؟

وقف، احسانی ماندگار

وقف همان خوان پراحسانی است که خداوند منان توفیق سفره داری آن را نصیب واقفان خیراندیشی کرده است که نه تنها در زمان خود بلکه برای ابدیت بشر، جهان را به دور از فقر، جهل و محرومیت می‌خواستند. در حقیقت تفاوت وقف با دیگر امور خیر در همین مؤلفه ابدیت آن است. در کار‌های خیری همچون صدقه، نذر، قرض الحسنه و... انسان نیکوکار با بذل مال خود به دنبال حل یکی از معضلات وقت جامعه خود است، اما در وقف، واقف خیراندیش به منظور حل ابدی یک معضل اجتماعی پا به عرصه نیکوکاری می‌گذارد.

غفلت نخبگان جامعه از معرفی نهاد ممتاز دینی و انسانی وقف به عنوان یکی از کارسازترین و سالم‌ترین شیوه‌هایی که تمکن مالی را به صورت احسانی ماندگار در خدمت نیاز‌های جامعه قرار می‌دهد و اراده نیک آدمی را پس از طی دوران زندگی همچنان زنده و کارساز نگه می‌دارد، موجب شده است وام داری فرهنگ و تاریخ به این عنصر تاریخ ساز و فرهنگ گستر آن چنان که باید در اذهان عموم مردم جای نگرفته باشد.

شاید مؤلفه ابدیت وقف که مستلزم نفوذ ابدی نیت واقف است در ذهن برخی به عنوان نقطه ضعف و پاشنه آشیل این فرهنگ غنی تاریخ ساز قلمداد شود، با این شبهه که چرا تغییر نیت واقف با توجه به گذر زمان و تغییر نیاز‌های اساسی بشر در حوزه‌های مختلف امکان پذیر نیست؟ چه اینکه اگر مجوز چنین تغییری صادر شود، می‌توان کارسازی و گره گشایی وقف را بیش ازپیش آشکار ساخت.

پاسخ ندادن به این شبهه که نتیجه بی توجهی به بایسته‌های اساسی وقف به شمار می‌آید می‌تواند نقطه قوت این فرهنگ غنی را در قالب ضعفی جدی نمایان سازد. حقیقت این است که همین ابدیت نفوذ نیت خیر واقف در زمان‌ها و اعصار آینده است که اعتماد نیکوکاران را برای تکیه به این نهاد ممتاز دینی در استمرار اراده نیک و نیت خیرشان تضمین می‌کند، به گونه‌ای که بدون این مؤلفه اعتمادساز اساسا رغبتی برای نیکان جامعه به این احسان ماندگار باقی نمی‌ماند.

صرف نظر از پاسخ‌ها و راه کار‌های فقهی که برای اجرای نیات موقوفات متعذرالمصرف ارائه شده است توجه به دو نکته می‌تواند این شبهه را نه تنها حل، بلکه منحل کند و آن دو نکته حقایقی هستند که متأسفانه مورد غفلت واقع شده اند.

نکته اول اینکه نسل امروز متأسفانه حل همه مشکلات را تنها از موقوفاتی انتظار دارد که پیشتر توسط واقفان خیراندیشی وقف شده اند که با دوراندیشی درصدد حل مشکلات برآمده اند. بر این اساس و برای حل این مشکل لازم است نسل جدید نیز همچون گذشتگان به ایجاد وقف‌های جدید همت گمارند.

نکته دوم به نیکوکارانی برمی گردد که در نظر دارند در زمره واقفان قرار گیرند، اما در این اقدام خیرخواهانه خود به عنصر نیاز‌های زمان و نیز عرصه‌های تأمین شده توسط موقوفات حاضر آگاهی ندارند.

راهکاری برای ترویج سنت حسنه وقف

برای حل مشکل اول باید از طریق تشویق مردم به وقف، با نمایان کردن برکات وقف و موقوفات در جامعه و همچنین ادای صحیح حق واقف درباره موقوفه اش، سنت وقف را بیش از پیش در جامعه ترویج کرد.

حل مشکل دوم در گرو ۲ مسئله است:

اول راه اندازی مراکز مشاوره وقف که نیاز‌های روز و عرصه‌های جدید برای وقف را برای این عزیزان آشکار سازند.

دوم توسعه موقوفات با عنایت به قالب وقف مشارکتی است. حقیقت این است که امروزه اقدام به ایجاد موقوفات بزرگ و گسترده از عهده اکثر مردمان خارج است؛ از این رو توجه ویژه به قالب وقف مشارکتی می‌تواند در حل این معضل راهگشا باشد.

در وقف مشارکتی که‌ می‌توان آن را یکی از مظاهر و مصادیق حدیث نورانی «یَدُ اللهِ مَعَ الجَمَاعَةِ» قلمداد کرد اندک اندک احسان جمع کثیری از نیکوکاران که از تمکن مالی کافی برای ایجاد یک موقوفه بزرگ و تأثیرگذار بی بهره اند به موقوفه بزرگ و احسانی ماندگار تبدیل می‌شود که‌ می‌تواند گره از کار فروبسته آیندگان بگشاید.

مطالب پیش گفته از این حقیقت پرده برمی دارد که همان گونه که فرهنگ و تاریخ ما وام دار خیراندیشی واقفان پیشین به شمار می‌آید، امروزیان نیز می‌توانند با ایجاد موقوفات جدید مطابق با نیاز‌های روز، تاریخ و فرهنگ آیندگان را وام دار خیراندیشی امروز خود کنند.